Rezerwat Jata – Przyroda

Rezerwat Przyrody Jata to jedno z nielicznych już miejsc gdzie udało się zachować nieskażoną przyrodę, gdzie historia nie pozwala nam zapomnieć o bohaterskich czynach naszych przodków. 

Rezerwat Jata pod względem długości ochrony przyrody ustępuje tylko Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, stąd niejednokrotnie nazywany jest „Puszczą Białowieską w miniaturze”. Nieformalna ochrona drzewostanów jodłowych w lasach Jaty zaczęła się już od 1925r. Natomiast 21 marca 1933r. z inicjatywy prof. Władysława Szafera – wybitnego polskiego przyrodnika – Naczelny Dyrektor Lasów Państwowych wydał zarządzenie [Nr U/2015/3] zatwierdzające powstanie rezerwatu Jata oraz pobliskiego rezerwatu Topór. Jata miała wówczas powierzchnię 335 ha i status rezerwatu częściowego. Powodem powołania rezerwatu była ochrona najdalej wysuniętego na północ naturalnego, wyspowego stanowiska jodły (Abies alba), która znalazła tu znakomite warunki rozwoju oraz niezwykle korzystny dla siebie mikroklimat. W rezerwacie w 1935 roku ciekawe prace prowadził prof. W. Niedziałkowski, który opublikował prace „Monografja fitogeograficzno-leśna rezerwatów jodłowych…” Do dzisiaj zachowało się oznaczenie 7 powierzchni badawczych (w 1989 roku powierzchnie te odtworzył prof. Zaręba i dr Zielony z SGGW). Zawierucha II wojny światowej w latach 1939-1945 nie ominęła również rezerwatu. Okupant niemiecki w tym okresie korzystał rabunkowo bardziej z lasów gospodarczych niż z rezerwatu ze względu na znaczne zabagnienie i niedostępność terenu. Poważniejsze straty rezerwat poniósł w latach 1945-1946, kiedy ludność okolicznych wsi dokonała wycięcia znacznej masy drewna w celu odbudowy zniszczonych przez pożogę wojenną gospodarstw. W dniu 4 sierpnia 1952 roku dokonano restytucji (przywrócenia) rezerwatu Jata. Rezerwat zyskał jednocześnie statut ścisłego. Określono cel rezerwatu, jego dokładny zasięg, opracowano mapy tematyczne, uszczegółowiono sposób korzystania z tej formy ochrony. Powierzchnia ustalona została na 335,21 ha. Wreszcie 7 maja 1984 roku powiększono rezerwat o 780 ha (rezerwat częściowy) tworząc istniejącą do dziś formę ochrony przyrody o łącznej pow. 1116,94 ha (z czego 337 ha to rezerwat ścisły). Utrwalił się wówczas sposób nazewnictwa, po dziś dzień używany, określający część objętą ochroną od 1933 r. jako „rezerwat ścisły”, a część chronioną od 1984 r. jako „rezerwat częściowy”. W aktualnym stanie prawnym zrezygnowano z podziału na rezerwaty ścisłe i częściowe. Jata jest obecnie jednym z 83 rezerwatów na terenie woj. lubelskiego. Jest wyjątkowym miejscem – to najstarszy i największy rezerwat w województwie lubelskim (aktualnie powierzchnia rezerwatu wynosi 1121,44 ha).

Rezerwat Jata położony jest w północno – wschodniej części Równiny Łukowskiej, stanowiącej centralną część Niziny Południowopodlaskiej (Kondracki 1998) i znajduje się w odległości ok. 12 km w kierunku zachodnim od miasta Łuków.
Pod względem terytorialnym to północno-zachodnia część województwa lubelskiego, powiat łukowski, gmina Łuków, nadleśnictwo Łuków, leśnictwo Jata/Leśnictwo Dąbrówka. W 2013 nieformalna grupa fotografów „przyJACIEle” przy współpracy z nadleśniczym Nadleśnictwa Łuków opracowała logo rezerwatu Jata.

PRZYRODA rezerwatu jest bogata. Największą osobliwość stanowią wspaniałe bory jodłowe z udziałem świerka pospolitego i sosny zwyczajnej. Drzewostan buduje 14 gatunków drzew (dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, jesion wyniosły, grab zwyczajny, brzozy, klon pospolity, jawor, wiązy, olsza czarna i  inne) w wieku 120-180 lat, ale zdarzają się okazy drzew w wieku ok. 250 lat. Najbardziej znana turystom i mieszkańcom okolic jodła, tzw. Królowa Jodeł o wysokości 36 m i średnicy 95 cm; uschła w roku 2008 w wieku ok. 200 lat. Oznacza to, że szumiała w tym prastarym lesie już wtedy, kiedy Polska znajdowała się pod zaborami. Sam las ma charakter naturalny – najnowsze badania stwierdzają obecność pyłków jodły na tym terenie już 5 tys. lat temu. Zbiorowiska roślinne mają dużą zmienność i tworzą ciekawą mozaikę – od borów poprzez grądy, olsy, lęgi aż po torfowiska i bagna. Cechą charakterystyczną „rezerwatu ścisłego” są znaczne zasoby martwych i obumierających drzew, które miejscami osiągają zasobność równą lub nawet przekraczającą zasobności drzew żywych. Bardzo bogata jest flora rezerwatu. Znajdziemy tu widłaki, storczyki, sasanki, wawrzynek wilcze łyko, lilię złotogłów, narecznice, żywiec, marzankę wonną. W rezerwacie stwierdzono rzadki gatunek grzyba, soplówkę jodłową – związany z martwymi i zamierającymi jodłami (znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski). Teren ten stanowi bezpieczną ostoję dla licznie występującej zwierzyny (łoś, jeleń, sarna, dzik, lis, zając, coraz częściej wilk) oraz ptaków (żuraw, bocian czarny, czapla, orlik krzykliwy, jastrząb, krogulec, kania, myszołów, sowy, słonki, dudek, wilga, liczne gatunki dzięciołów i wiele innych). Z tego względu spacer po rezerwacie z lornetką i aparatem fotograficznym to nie lada przeżycie zwłaszcza dla najmłodszych. Należy tu dodać, że w rezerwacie można poruszać się wyłącznie pieszo lub rowerem tylko po wyznaczonych szlakach: ścieżce przyrodniczo-edukacyjnej i trasie rowerowej. Wszelkie odstępstwa od tego wymogu wymagają zgody Dyrektora RDOŚ w Lublinie oraz Nadleśniczego Nadleśnictwa Łuków. Dla swobodnego ruchu turystycznego (wyłącznie pieszego i rowerowego!) dostępny jest rezerwat częściowy, w którym została utworzona ścieżka przyrodniczo-edukacyjna o długości 4,6 km. Na trasie rozmieszczone są tablice edukacyjne z zakresu gospodarki leśnej i ochrony przyrody. Ścieżka zaczyna się przy leśniczówce Jata (na początku Żdżar), a kończy przy „rezerwacie ścisłym” i pomniku Armii Krajowej. Dla młodzieży i grup zorganizowanych istnieje możliwość oprowadzenia przez leśniczego leśnictwa Jata (po uprzednim uzgodnieniu terminów).

---

GEOLOGIA. Na pełny, współczesny obraz środowiska przyrodniczego (m.in. gleb, rzeźby terenu) rezerwatu Jata i jego otoczenia największy wpływ (pośredni lub bezpośredni) ma budowa geologiczna obszaru na którym jest położony. Znajduje się on w obrębie skłonu krystalicznej, prekambryjskiej niecki brzeżnej platformy wschodnioeuropejskiej, na pograniczu mniejszych jej jednostek: zrębu łukowskiego i zapadliska podlaskiego. W strefie tej przebiega ważna geologiczna granica między Europą Zachodnią a Europą Wschodnią. Na podłożu krystalicznym zalegają serie skał osadowych od prekambryjskich po neogeńskie (z licznymi przerwami – lukami stratygraficznymi różnej genezy). Mają one kilkaset metrów miąższości (Żelichowski 1972).

Strop osadów neogeńskich przykrywają osady plejstoceńskie o zróżnicowanej miąższości, do 87 m w położonej kilka km na południowy zachód Jedlance. Skały osadowe najmłodszego okresu geologicznego, współczesnego nam holocenu wypełniają rożnej genezy obniżenia w osadach plejstoceńskich i są mniej miąższe (do około 2 m). Osady, które znajdują się na powierzchni to głównie: piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski, żwiry i głazy akumulacji szczelinowej oraz żwiry, piaski i mułki moren martwego lodu z okresu zlodowacenia warty (jedno ze zlodowaceń środkowopolskich). Gdzieniegdzie na glacjalnych utworach warciańskich (głównie piaskach i żwirach) zalegają piaski eoliczne o nieustalonej przynależności stratygraficznej budujące wydmy i powierzchnie lotnych piasków utrwalonych dziś przez roślinność. Nawiązując do ogólnego modelu powstawania wydm śródlądowych w Polsce, można przyjąć, że pochodzą one głównie z przełomu plejstocenu i holocenu, tudzież holocenu (vide: Nowaczyk 1986). Zagłębienia różnej genezy wypełnione są – holoceńskimi mułkami i piaskami jeziorno-rzecznymi, piaskami humusowymi, namułami torfiastymi i torfami (Małek, Buczek 2005 a, b).

Na terenie rezerwatu dominującymi skałami na powierzchni są piaski i żwiry wodnolodowcowe, stąd w różnych warunkach uwilgotnienia i topografii terenu wykształciły się na terenie „Jaty” głównie gleby glejobielicowe (ok. 24% ogółu powierzchni) oraz rdzawe (22%) (Operat siedliskowy Nadleśnictwa Łuków) a także – w miejscach akumulacji biogenicznej, gleby torfowe i mułowo-torfowe.

Współczesna, postglacjalna rzeźba terenu rezerwatu jest słabo urozmaicona, monotonna i dość równinna. Ukształtowana została w strefie marginalnej zlodowacenia warty (stadiału mazowiecko – podlaskiego wg Mojskiego 1977), między lobami Liwca i Wilgi, na szlaku odpływu wód z topniejącego lądolodu na wschód. Kierunek ten odziedziczyła współczesna dolina Krzny i w okolicach Jaty bierze swój początek.

Rzeźba terenu rezerwatu i jego otoczenia została utworzona przez lądolód warciański podobny do tego, który kształtował Pojezierze Mazurskie, Pomorskie czy Wielkopolskie w czasie późniejszego zlodowacenia Wisły (północnopolskiego, vistulianu) i pierwotnie morfologią oraz swoją świeżością przypominała tą, którą znamy z obszarów obecnych pojezierzy.

W ciągu dziesiątków tysięcy lat została jednak znacznie zdenudowana (obniżona, zrównana), szczególnie w warunkach klimatu peryglacjalnego (mroźnego i suchego) w okresie zlodowacenia Wisły, gdy w bezpośrednim zasięgu oddziaływania tego lądolodu kształtowały się wspomniane pojezierza. Na południe od lądolodu Wisły panował klimat peryglacjalny, niesprzyjający wegetacji roślinności, ale dzięki temu sprzyjający powstawaniu wydm czy eologliptolitów, odsłonięte podłoże było podatne na przewiewanie przez wiatr oraz procesy denudacji. Warto wspomnieć, że procesy eoliczne uaktywniają się lokalnie również współcześnie, co widoczne jest w procesach powstawania gleb kopalnych.

Litologia podłoża, procesy geologiczne i rzeźbotwórcze sprawiły, że wysokości bezwzględne kształtują się współcześnie w granicach 170 – 180 m n.p.m. Niewielkie deniwelacje sprawiają, że pozioma migracja wody jest tu dość powolna, co sprzyja procesom zabagnienia i zwiększonej wilgotności powietrza a w konsekwencji przekłada się na specyficzny mikroklimat.

Dominującymi formami rzeźby od północy i północnego – wschodu są niewielkie powierzchnie równiny wodnolodowcowej, urozmaiconej niewielkimi wydmami, formami akumulacji szczelinowej (np. kemami), zagłębieniami po martwym lodzie i dolinkami denudacyjnymi. Od południa i południowego – zachodu połogimi stokami powierzchnia ta opada do słabo zaznaczonej doliny Krzny Południowej o małym spadku (Małek, Buczek 2005 a).

---

KLIMAT. Obszar rezerwatu Jata i jego otoczenia znajduje się w środkowo-wschodniej części mazowiecko-podlaskiego regionu klimatycznego wyróżnionego przez Okołowicza i Martyn (1999). i Bialsko-Łukowskiej dziedziny klimatycznej wyróżnionej przez Zinkiewiczów (1973). Region ten cechuje się widocznymi wpływami kontynentalizmu przejawiającego się w rosnącymi ku wschodowi amplitudami temperatur, dość długo trwającym latem i dłuższą, nieco sroższą na wschodzie zimą (Okołowicz, Martyn 1999). Zinkiewiczowie w charakterystyce klimatycznej województwa lubelskiego (1973) wskazali na występujące w tym regionie:

• znaczną wilgotność względną powietrza

• niewielkie parowanie

• stosunkowo niewielkie opady atmosferyczne

• najniższe w województwie lubelskim temperatury

• dość dużą liczbę dni z przymrozkami

• większe średnie roczne prędkości wiatru.

Rezerwat pod względem klimatycznym zróżnicowany jest w skali mikro na co ma wpływ przede wszystkim budowa geologiczna i rzeźba terenu, stosunki wodne, wpływające na zróżnicowanie szaty roślinnej i gleb.

W miejscach niewielkich obniżeń występuje większa wilgotność względna np. w dolinie Krzny, czy zagłębieniach bezodpływowych, natomiast tereny położone na wzniesieniach i zbudowane np. z przepuszczalnych piasków są bardziej suche. Większą wilgotnością związaną mniejszą przepuszczalnością światła i niższą temperaturą powietrza cechują się fragmenty wyżynnego boru jodłowego Abietetum polonicum. Większą wilgotnością cechują się też tereny olsów i łęgów a mniejszą – borów sosnowych.

W rezerwacie Jata łatwo dostrzec zależności między czynnikami klimatycznymi a samym klimatem, którego kształtują oraz wpływem klimatu na czynniki klimatyczne (głównie roślinność). Jest to więc zamknięte koło współzależności, które w rezerwacie w skali mikro jest wyjątkowo łatwo dostrzegalne.

Według Lorenc (2005) średnie roczne ciśnienie atmosferyczne wynosi tu ok. 1015-1016 hPa. Główne układy baryczne i częstość ich występowania wpływające na przemieszczanie mas powietrza nad terenem rezerwatu i obszarów przyległych wykazano w tabeli 1. Układy przejściowe występują tu dość rzadko.

Na rycinie 1 przedstawiono częstość głównych mas powietrza, które napływają między innymi nad obszar rezerwatu. Zdecydowanie przeważają masy powietrza polarno-morskiego i polarno-kontynentalnego (z zachodu i wschodu), co wpływa najistotniej na kształtowanie pogody i przejściowego klimatu w Polsce. Chłodniejsze i wilgotne, atlantyckie powietrze polarno-morskie (Pm) przynosi latem obniżenie temperatury i deszcze, zimą – ocieplenie i odwilż. Najczęściej napływa tu latem. Stosunkowo suche masy powietrza polarno-kontynentalnego (Pc) napływając ze wschodu w lecie kształtują pogodę ciepłą (wręcz upalną) i słoneczną, zimą słoneczną i mroźną. Wiosenne masy powietrza arktycznego (A) powodują przymrozki. Powietrze tropikalne morskie (Tm) oraz tropikalne kontynentalne (Tc) najczęściej napływa wiosną i latem, kiedy powodują upały a w zimie odwilże (Zinkiewiczowie 1973).

Średnia prędkość wiatru (najczęściej wiejącego z kierunków zachodnich) w ciągu roku wynosi 3-4 m/s a występowanie cisz atmosferycznych ok. 5-10% (Lorenc 2005). Już taka prędkość wiatru wystarczy, aby wyruszyć ziarna piasku, z których zbudowane są tutejsze wydmy i zapoczątkować, bądź wznowić procesy eoliczne na tym obszarze.

Średnia roczna temperatura powietrza na tym obszarze wynosi ok. 7,5ºC. Najchłodniejszy jest tu styczeń, ze średnią temperaturą -2,5 – -3ºC a najcieplejszy – lipiec ze średnią 17,5-18ºC (Lorenc 2005). Średnia roczna amplituda temperatur jest stosunkowo duża – wynosi około 20-21ºC co jest cechą kontynentalizmu klimatycznego.

Średnia roczna suma opadów atmosferycznych, którym maksimum notuje się latem wynosi tu ok. 550 mm – jest więc dość niska, co wraz ze zmianami stosunków wodnych spowodowanych przez przeprowadzonymi kilkadziesiąt lat temu melioracjami zdecydowanie przekłada się na stan drzewostanu (szczególnie jodłowego) na obszarze rezerwatu. Najmniejsze miesięczne sumy opadów rejestrowane są w lutym –. 20-25 mm. Średnia wysokość pokrywy śnieżnej, zalegającej około 2-2,5 miesięcy wynosiła 8-10 cm (Kaszewski et al. 1995, Lorenc 2005).

Z pozostałych charakterystyk klimatologicznych cechujących klimat Jaty i jego szerszego otoczenia można wymienić (Lorenc 2005):

• Liczbę dni pochmurnych (zachmurzenie ≥ 7 w skali 0-8) wynoszącą tu ok. 160-170/rok

• Liczbę dni pogodnych (zachmurzenie ≤ 2): 35-45 dni/rok

• Liczbę dni z burzą – 24-28, podczas gdy w kraju jest to od ok. 18 dni na północnym-zachodzie do 34 na południowym-wschodzie.

  

  Od lewej: Myszołów oraz krogulec – fot. Piotr Szewczyk

 

 

 

 

 

 

 

---

Oprac. Michał Świder / Robert Wysokiński

Bibliografia:
1. Kaszewski B. M., Mrugała Sz., Warakomski, 1995, Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny. Klimat, T. 1,
Temperatura powietrza i opady atmosferyczne na obszarze Lubelszczyzny (1951-1990), LTN, Lublin.
2. Lorenc H., (red.), 2005, Atlas klimatu Polski, IMiGW, Warszawa.
3. Małek M., Buczek K., 2005 a, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, Arkusz Stanin (601), Ministerstwo Środowiska, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
4. Małek M., Buczek K., 2005 b, Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, Arkusz Stanin (601), Ministerstwo Środowiska, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
5. Nowaczyk B., 1986, Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i struturalne a schemat cyrkulacji atmosferycznej w Polsce w późnym vistulianie i holocenie, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Geografia, nr 28, Poznań.
6. Okołowicz W., Martyn D.,1999, Regiony klimatyczne [w:] Geograficzny atlas Polski, PPWK, Warszawa-Wrocław.
7. Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Łuków na lata 2015-2024. Program Ochrony Przyrody. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej o/Warszawa. Sękocin Stary
8. Rezerwat Jata nieznany ląd / 2012
9. Zinkiewicz A. i W., 1973, Stosunki klimatyczne województwa lubelskiego, Annales UMCS, sectio B, 53.
10. Żelichowski A. M., 1972, Rozwój budowy geologicznej obszaru między Górami Świętokrzyskimi a Bugiem, Biuletyn Instytutu Geologicznego, 263.

Strony internetowe:
1. Pieknywschod.pl